Zwolnienie z obowiązku opłacania składek było jedną z form pomocy udzielonej przez rząd dla poszkodowanych na skutek pandemii COVID-19 uczestników obrotu gospodarczego. Zwolnienie to wprowadzone zostało w ramach tzw. tarczy antykryzysowej, a więc pakietu rozwiązań przygotowanych przez rząd, którego celem była m.in. ochrona gospodarki przed kryzysem wywołanym pandemią. Pomoc w postaci zwolnienia z obowiązku płacenia składek wprowadzona została już na początku pandemii, a kolejne przepisy zmieniające rozszerzały jedynie jej zakres co do okresów, za które przysługiwała oraz co do kodów PKD dotyczących przeważającej działalności gospodarczej, której wykonywanie uprawniało do wnioskowania o przyznanie pomocy.
Zwolnienie dotyczyło obowiązku opłacania składek na ubezpieczenia społeczne, ubezpieczenie zdrowotne, Fundusz Pracy, Fundusz Solidarnościowy, Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych lub Fundusz Emerytur Pomostowych. Zgodnie z § 10 Rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie wsparcia uczestników obrotu gospodarczego poszkodowanych wskutek pandemii COVID-19 (dalej: Rozporządzenie) zwolnienie z obowiązku płacenia składek uzyskać mogły podmioty, które spełniły dwa wskazane w tym przepisie warunki. Pierwszym z warunków było wykonywanie – jako rodzaju przeważającej działalności gospodarczej – działalności oznaczonej kodem PKD wskazanym w przepisie. Drugim z warunków natomiast był spadek przychodów – przychód działalności uzyskany w jednym z dwóch miesięcy poprzedzających miesiąc złożenia wniosku musiał być niższy co najmniej o 40% w stosunku do przychodu uzyskanego w miesiącu poprzednim lub w analogicznym miesiącu roku poprzedniego (lub też w miesiącu wprost wskazanym w przepisie).
Zgodnie z przepisem §10 pkt 3 Rozporządzenia oceny spełnienia warunku prowadzenia działalności oznaczonej odpowiednim kodem PKD (który kwalifikuje do uzyskania pomocy) dokonuje się na podstawie danych zawartych w rejestrze REGON w brzmieniu aktualnym na dzień 31 marca 2021 r. To właśnie wokół tego przepisu pojawiło się najwięcej wątpliwości interpretacyjnych.
Stosowana przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych literalna wykładnia przepisu §10 pkt 3 Rozporządzenia sprawiła, że pomoc nie trafiała do podmiotów, do których wolą ustawodawcy powinna zostać faktycznie skierowana. Często bowiem wpis ujawniony w rejestrze REGON z różnych powodów nie odzwierciedlał rzeczywiście wykonywanej przez przedsiębiorcę działalności, a to w konsekwencji prowadziło do wykluczenia ze wsparcia podmiotów, które w warstwie merytorycznej spełniały warunki do przyznania ulgi. Jednocześnie Zakład Ubezpieczeń Społecznych podkreślał, że jako organ jedynie wykonujący przepisy prawa jest nimi ściśle związany, a tym samym pozostaje on obowiązany do weryfikacji warunku prowadzenia – jako przeważającej – działalności gospodarczej, oznaczonej odpowiednim kodem PKD, na podstawie danych ujawnionych w rejestrze REGON na dzień 31 marca 2021 r. Brak uregulowanych w przepisach pomocowych odstępstw od tego warunku sprawił, że Zakład Ubezpieczeń Społecznych w wydawanych przez siebie decyzjach nie dopuszczał żadnych wyjątków.
Coraz więcej spraw, w których Zakład Ubezpieczeń Społecznych odmówił przyznania prawa do ww. ulgi właśnie ze względu na brak ujawnienia odpowiedniego kodu PKD w rubryce działalności przeważającej w bazie REGON na dzień 31 marca 2021 r., trafia do sądów administracyjnych. Co istotne – sądy administracyjne w przeważającej liczbie spraw nie zgadzają się z literalną interpretacją przepisów pomocowych prezentowaną przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych i wskazują na konieczność stosowania ich wykładni celowościowej.
Przede wszystkim, sądy administracyjne wskazują na obowiązek organów (w przypadku zwolnienia z obowiązku opłacania składek – obowiązek Zakładu Ubezpieczeń Społecznych) ustalenia stanu faktycznego zgodnego z rzeczywistością. W ich ocenie, poprzestanie na sprawdzeniu zakresu prowadzonej działalności wyłącznie w aspekcie formalnym – a więc na podstawie wpisu w rejestrze REGON – stoi w sprzeczności z przepisami i zasadami postępowania administracyjnego. Organy winny weryfikować, jaką działalność faktycznie prowadzi wnioskujący, a nie ograniczać się jedynie do – często nieaktualnego – wpisu (vide: wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Białymstoku z dnia 14 maja 2021 r., sygn. akt I SA/Bk 174/21; wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Białymstoku z dnia 14 maja 2021 r., sygn. akt I SA Bk 184/21). Brak realizacji zasady prawdy obiektywnej rodzi bowiem poważne ryzyko, że pomoc ustanowiona Rozporządzeniem nie trafi do podmiotów, do których intencją ustawodawcy została faktycznie skierowana.
Z treści przepisu §10 Rozporządzenia wynika, że celem ustawodawcy było przyznanie realnego wsparcia w postaci zwolnienia z obowiązku opłacania składek płatnikom prowadzącym działalność gospodarczą w zakresie wybranych branż, których skutki epidemii faktycznie dotknęły. Zgodnie z prezentowanym przez sądy administracyjne poglądem, ww. ulga przysługiwać winna więc przedsiębiorcom – płatnikom składek, rzeczywiście prowadzącym określone w Rozporządzeniu rodzaje działalności (vide: wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Opolu z dnia 9 lipca 2021 r., sygn. akt I SA/Op 207/21). Ustalenie grona podmiotów uprawnionych do uzyskania zwolnienia w oparciu o zapisy rejestru REGON ma natomiast na celu jedynie uproszczenie postępowania w tym przedmiocie, a dane wskazane w rejestrze nie mają charakteru bezwzględnie wiążącego (vide: wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Opolu z dnia 9 lipca 2021 r., sygn. akt I SA/Op 207/21). Ponadto, wskazuje się również, że taka konstrukcja przepisów pomocowych nie tylko nie przyczynia się do realizacji celu ustawy o zwalczaniu COVID-19, ale też nie prowadzi do realizacji samej funkcji uproszczenia postępowania. Uproszczenie procedur powinno bowiem ułatwić skorzystanie ze wsparcia, do czego jednak wprowadzony przez ustawodawcę system weryfikacji nie prowadzi. (vide: wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Szczecinie z dnia 28 lipca 2021 r., sygn. akt: I SA/Sz 482/21). Tak ukształtowana i ugruntowana już linia orzecznicza stwarza szansę dla wielu przedsiębiorców poszkodowanych na skutek pandemii. Uznać bowiem należy, że brak odpowiedniego wpisu w bazie REGON nie może bezwzględnie wykluczać danego podmiotu z możliwości ubiegania się o przyznanie ulgi. Przedsiębiorca, którego wniosek o przyznanie pomocy – wbrew dorobkowi doktryny i orzecznictwa – nie został uwzględniony, ma więc możliwość dochodzenia swoich praw, czy to poprzez skierowanie do Prezesa Zakładu Ubezpieczeń Społecznych wniosku o ponowne rozpoznanie sprawy, czy też bezpośrednio poprzez zaskarżenie wadliwej decyzji do wojewódzkiego sądu administracyjnego. Istotne będzie natomiast wykazanie, że niezależnie od ujawnionych w rejestrze REGON danych, faktycznie prowadzi on działalność oznaczoną kodem legitymującym do uzyskania pomocy.
Co więcej, tak kształtujące się orzecznictwo rodzi również szansę, że – w przypadku wprowadzenia przez ustawodawcę kolejnych ograniczeń związanych z pandemiczną rzeczywistością – przedsiębiorcy będą mieli możliwość wnioskowania o przyznanie pomocy bez konieczności spełnienia wymogu formalnego, w postaci odpowiedniego wpisu dotyczącego rodzaju działalności przeważającej (pod warunkiem faktycznego wykonywania danej działalności).